Wat zijn archetypen?
De psycholoog C.G. Jung (1875-1961) wiens gedachtegoed ook de ontwikkelaars van de persoonlijkheidstests MBTI en Lumina Spark inspireerde, ging ervan uit dat wij in ons collectieve onbewuste beelden of inhouden hebben die we met elkaar delen. Beelden die we allemaal begrijpen, zeker als we uit dezelfde cultuur komen maar vaak is dat niet eens nodig. Die inhouden noemde hij archetypen. Er zijn evenveel archetypen als kenmerkende situaties in het leven volgens Jung. Ze zijn door de generaties heen in onze psyche gegrift. Archetypen zijn universeel, ieder mens erft dezelfde basis-archetypische beelden. Dat basisbeeld ontwikkelt zich verder tot een definitief beeld door bewuste ervaringen met het archetype. Iedereen heeft daardoor bijvoorbeeld een verschillend moederbeeld, maar de basis komt overeen, die is aangeboren. Er zijn veel archetypen benoemd. Bekende voorbeelden: de koning, de held, de rebel, de leraar. In de set archetype kaarten van Caroline Myss (uitgegeven door Hay House in 2003) zitten alleen al 69 verschillende archetype kaarten en in het boek dat erbij hoort worden nog meer archetypen genoemd. Ook kun je zelf nog archetypen toevoegen.
Waarom zou je kijken naar archetypen?
Archetypen zijn een mooie en nuttige kapstok om naar jezelf en anderen te kijken. Welke onbewuste inhouden zijn in jou actief? Wat doe je daarmee? Om die vraag te beantwoorden moet je die onbewuste inhouden eerst naar je bewustzijn brengen. En ben je je eenmaal bewust van de archetypen die in jouw psyche actief zijn, dan kom je erachter dat de meeste archetypen een licht- en een schaduwkant hebben: je kunt ze positief inzetten, maar ook op een twijfelachtige manier. Je bewustzijn helpt je ze in te zetten zoals jij dat echt wilt (of zoals je vindt of geleerd hebt dat dat hoort natuurlijk). Archetypen herkennen is een manier om je meer bewust te worden van je persoonlijkheid en je inzicht in jezelf te vergroten. Voor het Platform voor Lerende Leiders lijkt het me interessant eens te kijken wat we als leiders met archetypen kunnen en of we zelf een bepaalde set archetypen nodig hebben om een goed en effectief leider te zijn. Om een antwoord te vinden op de vraag: bestaat de archetypische leider?
Overlevingsarchetypen
Een aantal archetypen is in ons allemaal actief omdat we ze nodig hebben om te overleven. Ongeacht je persoonlijkheid of rol in het leven. Leider of geen leider. Er worden vier overlevingsarchetypen onderscheiden: het kind, de prostituee, de saboteur en het slachtoffer. De laatste drie genoemde lijken je op het eerste gezicht misschien niet erg positief maar lees vooral verder want het komt erop aan hoe je met ze omgaat en hoe je ze inzet om met anderen om te gaan.
Het kind: een archetype om te koesteren
Van het archetype van het kind bestaan meerdere varianten. Afhankelijk van het soort kind dat je was (bent) draag je er een of misschien meer in je mee. Het kind is een onderwerp op zich, in het kader van dit op leiderschap gerichte artikel voert het wat te ver daarover uit te weiden. Kort gezegd hebben we allemaal nog steeds het kind in ons zoals we oorspronkelijk waren en je kunt je vast wel voorstellen dat het evenwicht brengt als je je daar bewust van bent en het kind koestert, beschermt en voedt.
Het slachtoffer: een archetype om te begrenzen
Dit archetype maakt ons alert op ons gedrag rondom slachtofferschap.Maken we zelf slachtoffers? Zijn we slachtoffer? Het bewust worden van dit archetype laat je nadenken over wat je mogelijkheden zijn om geen slachtoffer te worden en geen slachtoffers te maken. Een schaduwkant van dit archetype is blijven zitten in een ‘slachtofferrol’ . Als je niet de kracht opbrengt om voor jezelf op te komen of je blijft geloven dat je niets kan doen aan jouw ‘ongeluk’ omdat dit aan anderen of externe omstandigheden te wijten is ligt zelfmedelijden op de loer. Een duidelijke uiting van slachtofferschap. Slachtoffers kunnen ook zelf daders worden als het slachtofferschap gebruikt wordt om anderen te ‘gijzelen’ of onder druk te zetten. Het is uiteraard nodig rouw en verdriet aan te gaan en het goed te verwerken. Blijf je dat wegstoppen en ervoor weglopen dan is het moeilijk om er geen slachtoffer van te blijven. Aan de invloed van rouw, verdriet en tegenslagen op je leven en welbevinden zit echter een grens. En die grens kun je uiteindelijk alleen zelf trekken.
In het leiden (of begeleiden) van anderen kun je door je bewust te zijn van dit archetype vaststellen of iemand ergens slachtoffer van is en zich daaruit wil trekken of dat er juist gekozen wordt voor een slachtofferrol. Misschien zelfs om daarmee anderen te manipuleren. Als leider heb je zowel een signalerende functie als een voorbeeldfunctie. Je kunt iemand die in een slachtofferrol blijft hangen daarop wijzen en manieren aanreiken om daarmee te stoppen. Je geeft zelf een inspirerend voorbeeld als je laat zien geen speelbal van omstandigheden te zijn en ook met tegenslag en verdriet te kunnen omgaan.
De prostituee: een archetype om in balans houden
We moeten allemaal fysiek en psychisch zien te overleven in de wereld om in ons levensonderhoud en welzijn te voorzien. Daarom zijn onze eigen waarden en normen soms onderhandelbaar al naar gelang de situatie en de noodzaak. Dat is onvermijdelijk, maar hoever willen we daarin gaan? Waar is het nodig en verstandig om ons aan te passen aan de wens van ‘de baas’ of de doelen en strategie van de organisatie? Of aan de eisen en normen en waarden van de familie of de vriendengroep? En waar overschrijden we onze eigen normen uit angst om alleen komen te staan of er materieel op achteruit (of niet op vooruit) te gaan? Blijven we bij onszelf, verkopen we onze ziel aan de duivel of weten we een plek tussen deze uitersten te vinden?
En wat verwachten we eigenlijk van de mensen aan wie wij leiding geven of die op een of andere manier van ons afhankelijk zijn? Gaan we goed om met onze ‘macht’? Respecteren we anderen ook als ze ‘anders’ zijn? Beschermen we anderen die eigenlijk te ver gaan om ons te behagen? Of proberen we controle over ze te houden in ons eigen voordeel?
Het archetype van de prostituee laat ons nadenken over de balans tussen respect voor onze eigen normen en waarden en respect voor de vraag of de wensen van anderen.
De saboteur: een archetype om de mond te snoeren
De saboteur is de stem in jezelf die zegt dat je iets niet kan, ergens niet goed genoeg voor bent, dat iets niet is weggelegd voor jou of dat je inspanningen nergens toe gaan leiden. Als je je bewust bent van dit archetype kun je steeds beter herkennen waar je jezelf klein maakt, waar je angstig wegloopt voor dingen die je eigenlijk wel wilt en kunt (leren) doen en waar je allerlei excuses voor jezelf verzint. Kortom waar je jezelf en je persoonlijke ontwikkeling ondermijnt.
Maar de saboteur helpt je ook situaties en personen te herkennen die jou proberen te remmen en te ondermijnen. Die je willen weerhouden van het maken van je eigen keuzes. Die je proberen ‘op je plaats’ te houden. Als je je van deze negatieve krachten bewust wordt kun je ze bevechten, het zwijgen opleggen of ontwijken.
In je rol van leider kun je teamleden treffen die zichzelf saboteren en daardoor eigenlijk niet doen wat ze zouden kunnen of willen doen. Of die anderen remmen of processen bewust of onbewust verstoren. Door gesprekken en kleine stappen naar nieuwe activiteiten kun je ze helpen de innerlijke stem van de saboteur de mond te snoeren. Ook duidelijk zijn in wat jij als leider niet accepteert helpt.
Ben jij een geboren leider?
Myss gaat ervan uit dat we 12 uitgesproken archetypen in onze psyche herbergen, de overlevingsarchetypen inbegrepen. Zij bepalen ons handelen, onze manier van denken, onze talenten en onze interesses. Als je de archetype kaarten gebruikt kies je uit de 69 archetypen er nog acht die het beste bij je passen. Welke zijn dat?
Dat kun je bepalen door je te verdiepen in archetypen en jezelf. Wanneer je archetypen en hun licht- en schaduwkanten bestudeert zul je merken dat er een aantal archetypen bij jou ‘resoneert’. De ervaring is dat je er in eerste instantie meestal meer dan acht herkent in jezelf en dat je daaruit die acht kunt kiezen die het sterkst bij je horen.
Archetypen bepalen
Het is belangrijk om de archetypen die bij je horen zo los mogelijk van je huidige rol, functie of doel in het leven te kiezen. Dat lukt nooit helemaal, maar het voorkomt dat je stuurt naar een uitkomst om te rechtvaardigen wat je nu doet of wilt gaan doen. Wees echt eerlijk naar jezelf, je kunt altijd nog elke beslissing nemen die je wilt en hoeft niets te veranderen als je dat niet wilt of vindt dat dat niet mogelijk is.
Archetypen en leiderschapskwaliteiten
Om de vraag ‘Bestaat de archetypische leider’ proberen te beantwoorden heb ik vijf clusters archetypen samengesteld op basis van kwaliteiten waarvan we over het algemeen geloven dat goede leiders die hebben of willen ontwikkelen. Let op: in deze clusters zitten dus niet alle archetypen. Als je zelf met archetypen wilt werken en je acht belangrijkste wilt bepalen kun je bijvoorbeeld gebruik maken van archetype kaarten. Daarna kun je dan eventueel kijken of jouw archetypen ook in de clusters voorkomen.
De kwaliteiten/clusters zijn:
- Daadkrachtig en richtinggevend
- Heeft visie, is inspirerend en biedt perspectief
- Verbindend en beschermend
- Betrokken en empathisch
- Open voor zelfreflectie en persoonlijke ontwikkeling
Per cluster zullen we bekijken welke archetypen er behulpzaam kunnen zijn. Ik houd me in dit artikel aan de Engelse benamingen voor de archetypen voor het geval je de archetype kaarten van Myss zelf wilt gaan gebruiken.
1.Daadkracht en richting
Een leider geeft de koers aan en durft beslissingen te nemen en knopen door te hakken. Een archetype dat daar goed bij past is de King . De naar buiten gerichte (mannelijke of yang) energie die bij dit archetype hoort, geeft autoriteit, beslissingsvermogen en durf om het voortouw te nemen en anderen te leiden naar een doel.
Andere archetypen die elk op hun eigen manier ondersteunend kunnen zijn voor het tonen van daadkracht en het geven van richting zijn:
Teacher: onderwijzen van vaardigheden en kennis, doel uitleggen;
Engineer: sterke strategische kwaliteiten, praktische oplossingen om ergens te komen;
Father: overzicht over team, stimuleren en begeleiden naar doel;
Mentor: leraar en gids, begeleider;
Gambler: durft risico te nemen, ondernemend;
Rebel: denkt vernieuwend, durft buiten de gebaande paden te treden.
Een of meer van deze archetypen in je set van acht zullen je helpen je team mee te nemen naar een gezamenlijk doel.
2. Visie, inspiratie en perspectief
Individuen, teams en organisaties volgen graag een leider die weet waar hij/zij samen met team of organisatie naartoe wil en die ondertussen ook blijft openstaan voor nieuwe informatie en ontwikkelingen en op basis daarvan bijstuurt. Een mooi archetype hierbij is de Visionary . Iemand die kan overbrengen wat er bereikt zou kunnen worden als er bepaalde keuzes gemaakt en veranderingen doorgevoerd worden. Die ook duidelijk kan maken wat de mogelijke nadelen zijn van juist niet meegaan in veranderende tijden, eisen of omgeving.
Andere archetypen die hier ondersteunend kunnen zijn:
Storyteller: is in staat visie en ideeën over te brengen in een samenhangend en inspirerend verhaal;
Virgin: kan los van verleden geheel nieuwe dingen bedenken en creëren;
Pioneer: ontdekt nieuwe terreinen en mogelijkheden en durft daarmee aan de slag te gaan.
3. Verbinding en bescherming
Leiders geven leiding aan teams of organisaties. Het gaat om groepen mensen die met elkaar iets willen bereiken. Dat lukt het best als zij goed kunnen samenwerken, fouten durven maken om ervan te leren en zich zowel veilig als uitgedaagd genoeg voelen om latente talenten te ontplooien en zich verder te ontwikkelen. Verbinding met de leider en met elkaar als groep en waar nodig bescherming door de leider zijn dan belangrijk. Een passend archetype hierbij is de Queen. Zij leidt vanuit autoriteit met respect voor persoonlijkheid en de emoties van het individu.
Ook behulpzaam met betrekking tot onderlinge verbinding en bescherming van het individu zijn:
Networker : is in staat allianties te smeden en connecties te maken tussen verschillende mensen en groepen mensen;
Judge: bewaakt een eerlijke verdeling van macht en zoekt naar balans tussen rechtvaardigheid en compassie met het individu;
Mediator: strijkt relaties glad tussen mensen en groepen die initieel vijandig aan elkaar zijn, is goed in het lezen van mensen en situaties;
Advocate: heeft oog voor de rechten van allen en vecht tegen onrechtvaardigheid.
4. Betrokkenheid en empathie
Om het beste uit teams en organisaties te halen en medewerkers aan je te binden is het nodig dat men zich gezien weet door jou als leider. Je weet wie je medewerkers zijn, wat hen beweegt en wat ze wel en niet kunnen of willen. Vandaar uit optimaliseer je het team, met mogelijkheden voor iedereen om zich op een voor hem of haar passende manier in te zetten. Een sterk archetype hierbij is de Mother. Zorgzaamheid en geduld zijn belangrijke eigenschappen van dit archetype. Ook vergevingsgezindheid en het ruimte geven voor ‘opnieuw proberen’ hoort bij haar.
Ook goed in het kader van betrokkenheid en empathie werken:
Angel: een liefdevol en voedend archetype, helpt zonder iets terug te verwachten;
Rescuer : staat klaar als het te moeilijk wordt of misgaat, redt zonder iets terug te verwachten;
Companion: is loyaal aan anderen, biedt emotionele steun, staat naast de ander.
5.Zelfreflectie en persoonlijke ontwikkeling
Leiders willen blijven groeien. Daarom leren ze zichzelf zo goed mogelijk kennen en gaan aan de slag met hun mogelijkheden. Dat is een voortdurend proces. Een archetype dat goed aansluit bij dit aspect van leiderschap is de Hero. De held gaat moeilijkheden in en buiten zichzelf aan en overwint ze zodat hij kan blijven groeien in innerlijke kracht en inzicht. Deze houding is niet alleen dienend voor de leider zelf, maar ook voor het geheel, het team of de organisatie waaraan hij/zij leiding geeft.
Ook dienend aan zelfreflectie en persoonlijke ontwikkeling zijn:
Warrior: bezit fysieke kracht en de mogelijkheid om voor zichzelf op te komen;
Student : blijft ook bij veel kennis en ervaring constant open voor uitbreiding en verdieping van kennis en groeimogelijkheden;
Destroyer: vernietigt de illusies die ons beperken, zet opzij wat ons tegenhoudt;
Liberator: helpt ons bevrijden van de tirannie van negatieve gedachtepatronen, van patronen die niet meer werken, van ongezonde gewoonten, relaties die ons geen goed (meer) doen en verslavingsgedrag.
Bestaat de archetypische leider?
Ervan uitgaande dat je de bovengenoemde kwaliteiten moet bezitten om je tot een goed en effectief leider te kunnen ontwikkelen is het antwoord op deze vraag: ja. Ja, want de leider zou een combinatie van archetypen in zijn of haar persoonlijkheid moeten hebben die de belangrijke kwaliteiten van een leider dekken. In die zin dat hij/zij uit elk cluster archetypen er minstens een zou moeten hebben om de leidersrol met resultaat te kunnen vervullen.
Er zijn vanuit deze benadering wel diverse varianten mogelijk. De combinatie van archetypen is niet voor iedere leider precies hetzelfde en kan bovendien nog gecombineerd zijn met archetypen die niet in de leiderschapsclusters vallen.
Een interessante vraag is of je een goede en effectieve leider kunt zijn of worden als je niet over een passende set archetypen beschikt. Naar mijn mening is het wezenlijk veranderen van je persoonlijkheid niet echt mogelijk. En daarnaast kun je je afvragen of je wel gelukkig wordt in een rol waarin je niet echt past. Natuurlijk kun je groeien en ervaring opdoen en iets wat je als leider niet goed afgaat kun je soms misschien uitbesteden aan iemand anders. Maar in de basis moet het leiderschap er wel echt inzitten als je succesvol leiding wilt geven aan anderen. Het is boeiend om eens te onderzoeken welke archetypen je in jezelf herkent en wat er op basis daarvan goed bij jou past qua invulling van leven en werk. Zodat je kunt bloeien vanuit wie je werkelijk bent. En dat hoeft zeker niet per se een leider te zijn.
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de Archetype Cards Caroline Myss uitgegeven door Hay House
Afbeelding: playmobil